Kernpunten:
- Wat is toekomstonderzoek?
- De scope van toekomstonderoek
- De methoden van toekomstonderzoek
- Voorbeelden en verder lezen
In deze leermodule hebben we het tot nu toe voornamelijk gehad over strategisch onderzoek in de breedste zin. Echter, binnen het programma van Kennis Zuid-Holland verdient toekomstonderzoek, als een vorm van strategisch onderzoek, speciale aandacht. De ToekomstAgenda is een kernonderdeel van het KZH programma en daarom hechten we veel waarde aan goed uitgevoerd toekomstonderzoek.
Wat is toekomstonderzoek?
Het is daarom dus belangrijk om te kijken wat toekomstonderzoek nou typeert. Toekomstonderzoek is een beleidsneutrale, inhoudelijke verdieping van een thema waarbij het doorgronden van – mogelijk disruptieve – sociale, economische en ruimtelijke ontwikkelingen centraal staat, met als doel om de context van (toekomstig) beleid aan te geven. Met beleidsneutraal bedoelen we dat kijkend naar de toekomst, met behulp van een toekomstonderzoek, politieke voorkeuren buiten beschouwing gelaten worden. Het mogelijk disruptieve karakter van het centrale thema komt voort uit de wens om om te kunnen gaan met systemische veranderingen. Op waarschijnlijke ontwikkelingen kunnen we anticiperen maar ook op “verrassingen” kunnen we anticiperen door kennis te ontdekken over mogelijke ontwikkelingen. Op deze manier worden dus verschillende wenselijke en niet-wenselijke toekomsten verkend. Deze alternatieve toekomsten bieden de context voor (toekomstig)beleid. Op basis van de gegenereerde toekomstbeelden kunnen we bewuster de toekomst mee vormgeven en daarmee het beleid van vandaag meer toekomstbestendig maken.
De scope van toekomstonderzoek
Voor toekomstonderzoek geldt net als voor ander strategisch onderzoek dat het in principe langetermijn gericht en sectordoorsnijdend is. In het geval van toekomstonderzoek kunnen we een verdeling van de scope van verkenningen maken aan de hand van een toekomstkegel (future cone). Deze toekomstkegel zie je op bovenstaande figuur.
Deze kegel weergeeft hoe alternatieve toekomstbeelden zich tot elkaar verhouden. In het midden loopt de lijn van de waarschijnlijke (probable) toekomst op basis van een lineaire voorspelling gebaseerd op huidige ontwikkelingen. Als voorbeeld kun je denken aan de ontwikkeling dat er steeds meer elektrische auto’s komen. We zullen in de waarschijnlijke toekomst dus allemaal een elektrische auto rijden. Een plausibele (plausible) toekomst is een voorspelling gebaseerd op aannemelijke ontwikkelingen. Zo zullen we misschien niet alleen elektrisch rijden in de toekomst, maar ook veel meer gebruik maken van deelmobiliteit. De buitenste ring, de mogelijke (possible) toekomst, vertegenwoordigt toekomstbeelden die niet-lineair zijn gebaseerd op hedendaagse ontwikkelingen. Zo zou het goed mogelijk zijn dat er in de toekomst geen auto’s meer bestaan en iedereen zich op een andere manier verplaatst. In het verleden zijn we al vaker verrast: de opmars van de trein in de 19e eeuw was ongedacht, en net toen heel Europa van spoorlijnen en stations was voorzien, kwamen de vliegtuigen en auto’s. Korter geleden zien we onverwacht snelle ontwikkelingen als uber (disruptief voor taxi-ondernemers) en de e-bike. Als laatste kunnen we stellen dat er zich ergens in deze kegel een voorkeur (preferable) scenario bevindt. Zo zou een voorkeur kunnen zijn dat we wensen dat alle auto’s in de toekomst op waterstof rijden.
Methoden van toekomstonderzoek
Natuurlijk zijn er verschillende manieren om deze toekomstbeelden te onderzoeken en genereren. De methoden van toekomstonderzoek volgen vaak niet de standaard kwalitatieve of kwantitatieve data-analyse en zijn dus slimme en creatieve combinaties van onderzoekstechnieken. Dit betekent niet dat een toekomstonderzoek niet hoeft te voldoen aan de basis voorwaarden van gedegen (wetenschappelijk) onderzoek. De eerder in hoofdstuk 1 tot en 4 aangehaalde handvaten voor strategisch onderzoek benoemen enkele methoden die voor toekomstonderzoek gebruikt kunnen worden. Deze zie je terug in de onderstaande tabel.
| Prognose (extrapolatie) | Prognose op basis van het doortrekken van de huidige trend |
| Scenario-analyse | Analyse van mogelijke toekomstige ontwikkelingen op basis van verschillende waarden van (meestal) twee variabelen, wat leidt tot vier scenario’s, bv. globalisering (wereldwijd georiënteerd tegenover lokaal georiënteerd) en innovatie (veel innovatie tegenover weinig innovatie) |
| Delphi-methode | Ondervragen van deskundigen in meerdere rondes |
Voorbeelden en verder lezen
Wat je wellicht al duidelijk werd uit deze leermodule voor strategisch en toekomstonderzoek is dat, hoewel alle onderzoeken aan de basis voorwaarden van gedegen onderzoek moeten voldoen, ze naar veel verschillende geuren en smaken worden opgezet en uitgevoerd. Onderstaande relevante en toegankelijke leeslijst biedt verdieping op het gebied van toekomstonderzoek. Daarnaast kun je altijd op zoek gaan naar voorbeelden van toekomstonderzoek in de digitale bibliotheek van Kennis Zuid-Holland. Tot slot lees je in het volgende hoofdstuk meer over impact maken met strategisch onderzoek.
Stukken over methoden van (toekomst)onderzoek
- Algemeen overzicht van onderzoeksmethoden, gemaakt door collega’s Menno Hekker en Tim de Beer
- “Toekomstverkennen” van Freija van Duijne is een zeer toegankelijke publicatie over toekomstverkennen en methoden daarvoor. De link verwijst naar een advertentie.
- Een meer bestuurskundige beschouwing over methoden voor omgaan met “voorspelbare verrassingen” staat in de oratie van prof. Martijn van der Steen.
- Een publicatie over toekomstonderzoek met voorbeelden uit de overheidswereld van Patrick van der Duijn (directeur Stichting Toekomstbeeld der techniek).
- Een invalshoek vanuit de toekomstonderzoeker zelf biedt Tessa Cramer in haar proefschrift over het vak van toekomstonderzoeker.
- Tot slot een Internationaal overzichtsartikel over methoden van toekomstonderzoek. Complete, diepgaande Engelstalige vakliteratuur voor toekomstonderzoekers.